Η Δημοτική Ενότητα Νεράιδας του Δήμου Πύλης αποτελείται από 4 δημοτικές κοινότητες, έχει έκταση 59 km2 και συνολικό πληθυσμό 250 κατοίκους. Βρίσκεται στο νοτιοδυτικό μέρος του Ν. Τρικάλων και συνορεύει βόρεια με τη Δ.Ε. Αιθήκων, ανατολικά με τη Δ.Ε. Πινδέων, νότια με τη Δ.Ε. Μυροφύλλου και δυτικά με το Ν. Άρτας. Είναι καθαρά ορεινή περιοχή και περιλαμβάνει κορυφές όπως η Κριάκορα (2.500μ.), το Καταφύλι (2.200μ.), η Παχτουρνέτσα (2.000μ.), το Τσαρδάκι (2.000μ.) και το Σουφλί (1.900μ.), ενώ τα τρία ποτάμια που διασχίζουν την περιοχή είναι ο Αχελώος, ο Γρεβενίτης και ο Γκούρας (Θεοδωριανίτης).

Δημοτικές Κοινότητες 

Αρματολικό

Το Αρματολικό (Μπούκουρο ή Μπώκωρη) είναι χτισμένο σε υψόμετρο 840μ., απέχει 70 χλμ. από τα Τρίκαλα και έχει 113 κατοίκους. Περιλαμβάνει τους οικισμούς Λεφαίικα, Σκλήθρα, Γράβο και Γούρνες (Αγία Τριάδα). Όπως δηλώνεται και από το όνομα του χωριού, Αρματολικό, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ήταν κατάλυμα αρματολών, σύμφωνα με την εξήγηση που δίνουν οι κάτοικοί του. Ο πιο γνωστός απ’ αυτούς υπήρξε ο καπετάν Σβάρνας και το μεγάλο ασκέρι του, που αποτελούν το αντικείμενο τοπικών εξιστορήσεων. Ωστόσο, η αρχική θέση του χωριού, κατά το 16ο-17ο αιώνα, εντοπίζεται εκεί όπου βρίσκονται τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, που καταστράφηκε παλιότερα από τους Σταυροφόρους. Το 1942 το χωριό καταστράφηκε για μια ακόμη φορά. Τα στρατεύματα κατοχής το έκαψαν ολοσχερώς και πολλοί κάτοικοί του εκτελέστηκαν. Οι μνήμες των ανθρώπων από τον εμφύλιο είναι εξίσου επώδυνες.

Το Αρματολικό βρίσκεται ανάμεσα σε δάση από έλατα και δρυς, σημαντικούς βιότοπους που φιλοξενούν μεγάλο αριθμό άγριων ζώων. Μέσα στη δασώδη περιοχή βρίσκεται η βρύση Καναλάκης. Το ίδιο το χωριό υδρεύεται από τα νερά των πηγών Μουχαλένες, Διαμαντόβρυση και Καλογριές. Από την Παχτουρνέτσα, σε υψόμετρο 2.000μ. (1 χλμ. με τα πόδια, 5 χλμ. με το αυτοκίνητο) διακρίνονται η Άρτα και οι ακτές της Ηγουμενίτσας, αλλά και το Γαρδίκι, η Δέση και η Μουτσιάρα. Από το Παλιάγωνο (όπου και το ποδοσφαιρικό γήπεδο του χωριού), φαίνονται η γέφυρα του Αλεξίου, το κατοχικό αεροδρόμιο και η γύρω περιοχή.

Ένας θρύλος συνδέει το Αρματολικό με το ποτάμι του Αχελώου: 2 μόλις χλμ. μακριά, κοντά στο Σπανό Βουνό, βρισκόταν η Δρακότρυπα, απ’ όπου ένα θηρίο εξορμούσε στην περιοχή του ποταμού. Αυτά που μαρτυρούν τη σχέση του χωριού με το ποτάμι στο παρόν είναι τα ειρηνικά έργα: το ρέμα του Φαφούτη, το υδροτριβείο, το μαντάνι, ο μύλος που ακόμη λειτουργεί στην τοποθεσία Αμπελά και το γεφύρι του Αρματολικού (1894). Αξιοθέατα του χωριού είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο νότιο τμήμα του οικισμού,το παρεκκλήσι του Αγίου Φανουρίου στο ανατολικό τμήμα του οικισμού,ο νερόμυλος κοντά στην πλατεία του οικισμού,η γέφυρα του Αλεξίου και η παραλία του Αχελώου, όπου εκεί τα καλοκαίρια συγκεντρώνεται η νεολαία του χωριού και γίνονται  river πάρτι.

Σήμερα το χωριό, μοναχικό αλλά πανέμορφο το χειμώνα, με τις χιονοστιβάδες που σωρεύονται στις περιβάλλουσες πλαγιές, αρχίζει να συγκεντρώνει κόσμο στις αρχές της άνοιξης, στις 23 Απριλίου, γιορτή του Αη-Γιώργη. Τότε προσφέρεται στο κοινό φαγητό (κρέας με τραχανά) από καζάνι στην εκκλησία και για δυο βράδια γίνεται λαϊκό γλέντι στην πλατεία. Αλλά το γεγονός που συγκεντρώνει τον περισσότερο κόσμο είναι το τριήμερο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Τότε γίνεται και το ετήσιο αντάμωμα όσων κατάγονται από το Αρματολικό, το οποίο επισφραγίζεται με τον παραδοσιακό χορό, τα «Κάγκελα». Όλοι χορεύουν κυκλικά κλείνοντας σιγά-σιγά τον κύκλο, ώσπου «να γίνουν όλοι ένα».

Αναπαράσταση παραδοσιακού γάμου γίνεται κάθε δυο-τρία χρόνια. Κάθε χρόνο στις 10-15 Ιανουαρίου ο σύλλογος Αρματολικού δίνει χορευτικές παραστάσεις, στις οποίες παρουσιάζεται η χορευτική παράδοση του χωριού, στα Τρίκαλα. Στο Αρματολικό υπάρχουν ακόμη τεχνίτες που ασκούν επαγγέλματα που έχουν χαθεί στις περισσότερες περιοχές της χώρας. Υπάρχουν σιδεράδες που δουλεύουν με το φυσερό, καλατζής, κερατζής που οργώνει και μεταφέρει εμπορεύματα με τα ζώα, μυλωνάς που δουλεύει πετρόμυλο, μαραγκοί που δουλεύουν με τα παλιά σύνεργα της τέχνης τους, και ένας δημιουργός λαϊκής τέχνης.

Κορυφή

Η Κορυφή είναι το τελευταίο χωριό του Ν. Τρικάλων προς την Άρτα και περικλείεται από τα όρη Καπροβούνι και Καταφύλι. Βρίσκεται σε υψόμετρο 700μ., σε απόσταση 82 χλμ. από τα Τρίκαλα και έχει 34 κατοίκους. Το παλιό του όνομα, Καπρόι, συνδέεται με την ύπαρξη αγριόχοιρων στην περιοχή.

Πρωτοκατοικήθηκε μετά την έξοδο του Μεσολογγίου από κυνηγημένους αρματωλούς και κλέφτες. Έτσι οι πρώτοι κάτοικοι, του χωριού ήταν οι “Μποτσαραίοι”, οι οποίοι όμως αναγκάστηκαν ν’ αλλάξουν το όνομα τους γιατί καταζητούνταν.

Η Κορυφή ήταν το λημέρι του λήσταρχου Θύμιου Τσεκούρα που έδρασε εκεί από το 1895 μέχρι το 1920. Το χωριό καταστράφηκε από τον σεισμό του 1967 και ανοικοδομήθηκε με νεότερες οικοδομές, δρόμους, πλατείες και καταστήματα. Το παραδοσιακό χρώμα του χωριού διατηρεί η Δριστέλλα που βρίσκεται στην κοίτη του Αχελώου και ο ιστορικός νερόμυλος καθώς και πολλές πέτρινες βρύσες σε διάφορα σημεία του χωριού.

Η Κορυφή κατοικείται και τον χειμώνα και πήρε νέα ζωή καθώς οι κάτοικοι εκτός από την κτηνοτροφία, ασχολούνται και με άλλες εργασίες.

Υδρεύεται από τις πηγές Πηγαδούλι, Καλυβού, Αλατζέκου και Κλήματα. Το δάσος Μέγας Λόγγος γεμάτο έλατα και οξιές, αποτελεί καταφύγιο πολλών θηραμάτων, ενώ στη θέση Σκίπς σώζεται νερόμυλος σε καλή κατάσταση.

Στις 20 Ιουλίου πανηγυρίζει το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία και στις 15 Αυγούστου, γίνεται το κορυφαίο πανηγύρι που ξεκινά από την εκκλησία και συνεχίζεται στην πλατεία του χωριού.

Νεράιδα

Η Νεράιδα είναι το πιο ακριτικό χωριό του Ν. Τρικάλων, χτισμένο σε μια πλαγιά προέκτασης των Τζουμέρκων προς τα ανατολικά. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1.100μ. με θέα προς τον Ασπροπόταμο (Αχελώο), απέχει 80 χλμ. από τα Τρίκαλα και έχει 34 κατοίκους.

Από την κορυφή του Κριάκουρα (2.130μ.) βλέπει κανείς να απλώνονται στο βάθος η λίμνη των Ιωαννίνων και η πόλη της Άρτας. Στον Κριάκουρα υπάρχει ενδιαφέρον σπήλαιο που κρατάει το χιόνι ακόμη και το καλοκαίρι. Εντυπωσιακό είναι το τοπίο στο οροπέδιο Λάκκες (1.600μ.). Σε μεγάλο υψόμετρο βρίσκονται και οι εξαιρετικής ωραιότητας πηγές της Νεράιδας (1.500μ.) και του Χαλικίου (1.800μ.). Ο Αχελώος, ο Γρεβενίτης και ο Γκούρας (Θεοδωριανίτης) είναι τα τρία ποτάμια που διασχίζοντας την περιοχή διασταυρώνονται και σχηματίζουν ανάμεσά τους μια νησίδα, που εξαιτίας της θέσης της ονομάζεται Μεσονήσι. Τις όχθες του Γρεβενίτη γεφυρώνει ωραίο πέτρινο γεφύρι των αρχών του 19ου αιώνα.

Η ιστορία του χωριού είναι στενά δεμένη με το ιστορικό Μοναστήρι της Αγίας Κυριακής. Το μοναστήρι αυτό, που και σήμερα ανήκει στη Νεράιδα, είναι το θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και πρέπει να υπήρχε πριν από την άλωση της Πόλης το 1453, όπως προκύπτει από τα ευρήματα και την παράδοση. Καθόλη τη διάρκεια του χρόνου, επισκέπτονται το μοναστήρι πολλοί πιστοί από πολλά μέρη της χώρας, με αποκορύφωμα το βράδυ της 6ης προς την 7η Ιουλίου, γιορτή της Αγίας Κυριακής, όταν χιλιάδες άνθρωποι συρρέουν στο μοναστήρι, για να προσκυνήσουν και να ζητήσουν τη χάρη της Αγίας. Ευρήματα δείχνουν ότι το χωριό με το παλιό όνομα Γρεβενοσέλι, χτίστηκε απέναντι από το μοναστήρι, στη θέση Παλαιοκκλήσι, όπου υπήρχε ναός αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα. Η ανάγκη για περισσότερη καλλιεργήσιμη γη ανάγκασε τους πρώτους κατοίκους, στα χρόνια που ακολούθησαν, να εκχερσώσουν τη δασώδη περιοχή, οπότε ο οικισμός μεταφέρθηκε βορειότερα στη θέση Καλύβια. Εκεί υπάρχει ο ναός της Αγίας Παρασκευής. Αργότερα ο οικισμός μεταφέρθηκε στη σημερινή τοποθεσία.

Προς τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι περίπου τα μέσα του 20ου, το χωριό παρουσίασε μεγαλύτερη άνθηση και ακμή (αύξηση του πληθυσμού, καλλιέργεια της γης και ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και δημιουργία λαϊκού πολιτισμού). Αναγνωρίστηκε ως κοινότητα Γρεβενοσελίου το 1912, προερχόμενη από τον τέως δήμο Κοθωνίων. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα ονομάστηκε “Χλωρό” και από το 1928 πήρε τη σημερινή ονομασία Νεράιδα, από το ομώνυμο βουνό-τοπωνύμιο. Από το 1998 και μέχρι το 2010 ήταν η έδρα της διευρυμένης κοινότητας Νεράιδας, που απαρτιζόταν και από τα χωριά Λαφίνα, Παχτούρι, Κορυφή, Αετό και Αρματολικό. Σήμερα αποτελεί δημοτική κοινότητα και έδρα της δημοτικής ενότητας Νεράιδας, και υπάγεται στο δήμο Πύλης.

Οι κάτοικοι και επισκέπτες του χωριού χαίρονται τις πολλές φυσικές πηγές (με πιο ονομαστή και πιο υδροφορούσα, αυτή του χείμαρρου Γλαβά), την άγρια ομορφιά της φύσης, το πράσινο από τα δάση της ελάτης και την υγρή βλάστηση. Παράλληλα οι κάτοικοι προσπαθούν να διατηρήσουν τα έθιμα των προγόνων τους, όπως είναι το διήμερο (26-27 Ιουλίου) πανηγύρι, στη δεύτερη μέρα του οποίου λαμβάνει χώρα ο περίφημος παραδοσιακός χορός “το διπλοκάγκελο”, ή όπως τον λένε οι ντόπιοι, “τα Κάγκελα”.

Το χωριό έχει υποστεί τρεις καταστροφές περί τα μέσα του 20ου αιώνα. Το 1943 πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς. Το 1963 χαρακτηρίστηκε ακατάλληλο από τους γεωλόγους, μετά από καταστροφική κατολίσθηση, και το 1967 χτυπήθηκε από μεγάλο σεισμό. Μετά από αυτά τα συμβάντα οι κάτοικοι ξενιτεύτηκαν. Όμως οι αναμνήσεις, τα βιώματα, η νοσταλγία και η αγάπη για τον τόπο, τους έφεραν ξανά στο χωριό και ξαναέχτισαν τα σπίτια τους. Όχι πλέον για μόνιμη εγκατάσταση αλλά για αναψυχή και συνάντηση. Οι σκορπισμένοι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας κάτοικοι της Νεράιδας δεν είναι Βλάχοι, ούτε Σαρακατσαναίοι. Είναι χωρικοί που διατήρησαν κάποιο τοπικό τζουμερκιώτικο ιδίωμα στην προφορά των λέξεων.

Σημαντική είναι και η δράση του Πολιτιστικού Συλλόγου Νεραϊδιωτών, με πλούσιες εκδηλώσεις (θεατρικές παραστάσεις, αθλητικές εκδηλώσεις, χορευτικό, δραστηριότητες για τα παιδιά κ.α.). Επίσης ο σύλλογος εκδίδει συνεχώς από το 1988 το πολιτιστικό περιοδικό “ο Γλαβάς της Νεράιδας”.

Παχτούρι

Το Παχτούρι απέχει 76 χλμ. από τα Τρίκαλα και βρίσκεται σε υψόμετρο 950μ., σε μια εσοχή της Μεγάλης Ράχης. Φαντάζει σαν ένα καταφύγιο ανάμεσα στις κορυφές Καταφύλι (2.200μ.), Παχτουρνέτσα (2.000μ.), Τσαρδάκι (2.000μ.) και Σουφλί (1.900μ.), που στα πόδια του απλώνεται ο Αχελώος. Στη δημοτική κοινότητα Παχτουρίου ανήκει ο οικισμός του Αετού (Δοβρόι). Το χειμώνα μένουν στο χωριό ελάχιστα άτομα (43 μόνιμοι κάτοικοι), αλλά το καλοκαίρι, όταν οι απανταχού Παχτουριώτες επιστρέφουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, ο πληθυσμός πολλαπλασιάζεται.

Οι λίγοι μόνιμοι κάτοικοι, ανάμεσά τους και υπερεκατονταετείς γέροντες, απασχολούνται κυρίως στην κτηνοτροφία, και εν μέρει στη γεωργία και στην κατασκευή του φράγματος του Αχελώου. Οι οξιές, τα έλατα και οι φράξοι του δάσους της Παναγίας, οι πολυάριθμες πηγές (Παλιοχώρι, Ποτιστής, Λάκκος, Μπαλτά, Παλιοστάνη, Χούνι, Τσίγκορι και λίγο μακρύτερα Παχτουρνέτσα, Σταυρός και Τσαρίτσανη) και το ρέμα Τσαγκλί, δεν είναι τα μόνα ελκυστικά στοιχεία του περιβάλλοντος φυσικού χώρου. Υπάρχει ακόμη ο βιότοπος στο Αφτί, στα δυτικά του χωριού, στο πέρασμα προς την Αθαμανία, απ’ όπου είναι εύκολη η παρατήρηση άγριων ζώων.

Μιάμιση ώρα ποδαρόδρομο από τον Αετό, στη θέση Ποτιστής, βρίσκεται καταρράκτης, με είκοσι μέτρα πτώση. Στο σπήλαιο του Χουλιαρά, που πήρε το όνομά του από τον άτυχο που σκοτώθηκε προσπαθώντας να πιάσει ένα άγριο μελίσσι, φαίνονται οι πολεμίστρες πίσω από τις οποίες είχε ταμπουρωθεί το χωριό στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Στη θέση Πλάκα, ο Αχελώος σχηματίζει φυσική πέτρινη λεκάνη, κατάλληλη για κολύμπι. Ανεβαίνοντας τέλος στο Καταφύλι (μέχρι την Παλιοστάνη με αυτοκίνητο, και μετά δύο ώρες πεζοπορία), βλέπει κανείς τη λίμνη, τα Ιωάννινα, τον κάμπο της Άρτας και τη γύρω περιοχή. Τα ερείπια της Μονής του Αγίου Γεωργίου (18o αιώνα) και των εκκλησιών του Αγίου Νικολάου (1858) και του Αη-Λιά (1850), οι νερόμυλοι, το μαντάνι και η δριστέλλα Γουρνάρα, αλλά και τα παλιά σπίτια στον Αετό, είναι αξιόλογα μνημεία του παρελθόντος.

Δυο μεγάλα, τριήμερα πανηγύρια, ζωντανεύουν το χωριό κάθε καλοκαίρι. Ο εορτασμός του Δεκαπενταύγουστου αρχίζει ουσιαστικά στην αρχή του μήνα με ποδοσφαιρικό τουρνουά (1-14 Αυγούστου), στο οποίο συμμετέχουν όλα τα χωριά του Ασπροποτάμου, και συνεχίζεται με διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις, που συμπεριλαμβάνουν το ανέβασμα θεατρικής παράστασης με ντόπιους συντελεστές, ειρηνοδρομία, διαγωνισμό πίτας με ειδικό πιτολόγο-κριτή κ.ά., και καταλήγουν την παραμονή στις 14 του μηνός με λαϊκό γλέντι.

Ανήμερα της γιορτής, μετά τη λειτουργία στο ξωκλήσι της Παναγίας, οι κάτοικοι, με παραδοσιακές ενδυμασίες, χορεύουν και τραγουδούν στο προαύλιο κι από κει ξεκινούν για το χωριό με τα πόδια, ρίχνοντας κάθε τόσο τουφεκιές, ώσπου να φτάσουν στην πλατεία, όπου το γλέντι συνεχίζεται μέχρι το βράδυ. Την επομένη γίνεται μνημόσυνο για τους πεσόντες των χρόνων της κατοχής. Ακολουθεί η παραδοσιακή «βίζιτα», κατά την οποία μια ομάδα, φορώντας τις τοπικές ενδυμασίες, ακολουθούμενη από όλο το χωριό, περνούν από τα σπίτια που γιορτάζουν για να ευχηθούν και να κεραστούν. Η πομπή καταλήγει στην πλατεία και το πανηγύρι κλείνει εκεί με το χαρακτηριστικό χορό της περιοχής, τα «Κάγκελα», και το «Προσκλητήριο Γερόντων» με το δικό τους χορό. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται και κατά το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής, με τη διαφορά πως τα «Κάγκελα» γίνονται πολύ αργά το βράδυ, στην πλατεία του Αετού.